Ambtelijk vakmanschap: de dilemma's in de Openbare Dienst
Hoe kan een Serious Game helpen bij ethische dilemma afwegingen?
Jurgen Bos – 12-2022 – NHL Stenden
Moet een ambtenaar blindelings de regels volgen of moet een stuk eigen interpretatie, ethische afweging en belangenweging mogelijk zijn? In mijn beleving zou iedere ambtenaar zich altijd moeten afvragen of de regels/beleid goed zijn voor de burger, oftewel hebben ze het beste belang van de burger voor ogen. De vraag is of iedere ambtenaar zich dit afvraagt, ze kritisch durven te zijn en of er voldoende vertrouwen en openheid is om de regels en/of het beleid ter discussie te stellen. Hoe moeten ambtenaren hiermee geholpen worden? Een mogelijkheid die we onderzocht hebben is het toepassen van een Serious Game interventie, hierover later meer in dit artikel.
Maar wat is de Openbare Dienst en ambtelijk vakmanschap?
Om te begrijpen binnen welk systeem een ambtenaar werkt en op welke manier deze beslissingen neemt, gaan we terug in de tijd. De rijke geschiedenis van het concept ‘ambtenarenapparaat’ is gebaseerd op de 19e-eeuwse Britse hervorming geïnitieerd door Sir Robert Peel. Aan de hand hiervan schrijft Ensie dat de term openbare dienst gebruikt mag worden voor instellingen die namens de overheid zorgdragen voor blijvende voorzieningen die betrekking hebben op de bescherming- en handhaving van het geheel van levens en bezittingen van inwoners in een gemeenschap (Ensie 2019). Nu verwijst “openbare dienst” naar de activiteit van de vaste werknemers van een overheidskantoor. Deze werknemers staan beter bekend als ambtenaar.
Het handelen van een ambtenaar wordt beperkt door de wet en ethische principes. Een ambtenaar moet zich houden aan alle wetten en verordeningen die op hem van toepassing zijn. Ze moeten de richtlijnen zoals deze voor de dienst geformuleerd zijn opvolgen. Als ze dit niet doen, kunnen er disciplinaire maatregelen tegen hen worden genomen. Ze moeten zich ook houden aan de ethische normen die door hun organisatie zijn vastgesteld. Als ze dit niet doet, kan dit in extreme gevallen leiden tot ontslag uit de dienst of strafrechtelijke sancties. Bovendien moeten ze hun taken op een efficiënte manier uitvoeren en het vertrouwen van het publiek in hun instelling behouden. Dit kan leiden tot conflicten tussen persoonlijke ethische principes en de te volgen regels.
Ethische dilemma’s
Ethische dilemma’s kunnen vaak voorkomen in het ambtenarenapparaat vanwege de aard van het werk. Ambtenaren hebben veel kaders waarbinnen ze kunnen bewegen, dit leidt ertoe dat ze veel moeten. Hierbij kun je denken aan het regelmatig moeilijke keuzes moeten maken die het leven van mensen kan raken. Ambtenaren moeten de belangen van verschillende belanghebbenden in evenwicht houden en er tegelijkertijd voor zorgen dat ze te allen tijde binnen de wettelijke grenzen handelen. Ze moeten altijd en constant politiek neutraal en onpartijdig zijn en tegelijkertijd goede banden met hun superieuren onderhouden. Dit vereist dat ze goed op de hoogte zijn van actuele zaken en een mening vormen over kwesties die hun werkprestaties elke dag beïnvloeden. Dit kan een ethisch dilemma zijn voor ambtenaren, omdat het ervoor kan zorgen dat ze vooringenomen zijn naar de ene of de andere kant over kwesties die rechtstreeks van invloed zijn op hun werkleven.
Ambtenarij en politiek
De ambtenarij is in zekere zin ook een parttime politicus. Ze hebben direct of indirect interacties met politici als onderdeel van hun taken en de uitvoering van de werkzaamheden. Als gevolg hiervan kan van hen verwacht worden dat ze politieke standpunten steunen en politieke beslissingen tot uitvoer brengen in hun werk. Zelfs als dit in strijd is met hun institutionele ethische code. Omgekeerd verwachten politici steun van ambtenaren – zelfs als dit kan betekenen dat ethische codes of wetten worden overtreden voor politiek gewin. Dit resulteert soms in onethisch gedrag dat lijnrecht in tegenspraak is met wat op papier van ambtenaren wordt verwacht. Soms wordt deze tegenstrijdigheid pas jaren later onderkend wanneer deze praktijken onder de loep worden genomen.
Zeker de afgelopen jaren zijn meerdere grote zaken naar buiten gekomen waar regels boven “gezond verstand” werden verheven. Of waar regels contraproductief werkten ten opzichte van de wensen en ambities, met alle gevolgen van dien. Ook de steeds verder gaande digitalisering en automatisering van processen en regels speelt hier een belangrijke rol. Ambtenaren moeten nu actief/ actiever controleren en ingrijpen i.p.v. alleen nog een beslissing maken. De stap naar ingrijpen is groter geworden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan bureaucratie en perverse prikkels in de zorg; stagnerende criminaliteitsbestrijding; de stikstofproblematiek; subsidieregelingen die als nutteloos kunnen worden ervaren; complexe belastingregels; vastlopen van het verkeer; haperende pensioenen; democratische vernieuwing die niet op gang komt en uitvoerders van beleid die nauwelijks ruimte krijgen voor experimenten.
Met veel verantwoordelijkheden en ethische dilemma's is ambtenaar zijn geen gemakkelijk werk. Het is echter essentieel werk dat ons land elke dag soepel laat draaien. Begrijpen wat het betekent om ambtenaar te zijn, zal alle burgers helpen het vertrouwen in openbare instellingen te behouden, ondanks incidentele tekortkomingen in ethiek of professionaliteit onder overheidsmedewerkers.
Vanuit deze overwegingen is het essentieel dat ambtenaren regelmatig getraind worden in deze ethische afwegingen en dilemma’s. Naast cursussen en trainingen/rollenspelen is het gebruik van Serious Gaming een mogelijkheid om in deze regelmatige training te voorzien.
Van Computer says no, naar afwegingen maken en je niet verschuilen achter regels (competentieontwikkeling). Andere denkkaders, in een veilige omgeving en hiermee “spelen”. De basisprincipes van een goede serious game: experimenteren.
Loyale Tegenspraak
Voor de ontwikkeling van een mogelijke serious game oplossing zal onder andere gebruik worden gemaakt van de uitkomsten van het project Loyale Tegenspraak.
“Zaken die niet goed lopen bij de Rijksoverheid hoor je steeds vaker in het nieuws. Ambtenaren hebben vaak al eerder signalen afgegeven dat het niet goed gaat. Vanuit hun eigen vakgebied en professionaliteit zien ze dat dingen echt verkeerd gaan, met (grote) gevolgen voor de burgers en de rijksdienst. Het blijkt vaak moeilijk om dit aan de orde te stellen. Bij wie moet je zijn en wat gebeurt er daarna”? (Loyale Tegenspraak, 2022)
In het project Loyale Tegenspraak wil het “A+O fonds Rijk” onderzoeken hoe deze oprechte stem makkelijker geuit en beter gehoord kan worden.
Vanuit dit project zijn 19 verschillende dilemma’s geformuleerd. Deze dilemma’s zullen de basis vormen voor de serious game. Doel van de serious game is het bespreekbaar maken, delen van kennis, inzichten verkrijgen en ervaring opdoen in een veilige omgeving. Met als doel verhoging van bewustzijn en het wegnemen van drempels om de discussie intern binnen de Openbare Dienst te voeren.
Hiermee kan de serious game bijdragen aan het bewustzijn bij de ambtenaar om het belang van de burger voorop te stellen, door kritisch te blijven op regels, wetten en beleid. De politiek voorhouden dat je beter kunt stoppen met beleid dat niet deugt, ongeacht de grote weerstand die dit oproept bij degenen die er belang bij hebben; daarmee schep je ruimte voor nieuw beleid dat wel goed kan functioneren. Juist in deze tijd waarin de geloofwaardigheid en betrouwbaarheid van de overheid onder druk en ter discussie staat is de rol van de ambtenaar om kritisch te zijn essentieel.
Bronnen en verwijzingen
https://www.werkaanuitvoering.nl/documenten/publicaties/2022/11/08/gids-ambtelijk-vakmanschap-2.0
https://www.ubrijk.nl/documenten/document/2021/11/30/boek-macht-en-moed-van-erik-pool
https://kennisopenbaarbestuur.nl/thema/ambtelijk-vakmanschap/
https://adoc.pub/queue/ambtelijk-vakmanschap-30-een-reflectie-op-het-essay-ambtelij.html
https://open.spotify.com/episode/6vrCssaEz0YyenXctq8PQu?si=bbwFiPbKQXO_eRDmMA1bDg – Podcast over ambtelijk vakmanschap
Boek: The Art of Game Design – Jesse Schell – 3rd edition, 2020